مقدمه

خداوند پس ازآفرینش انسان ، برای اینکه انسان را هدایت نماید وبه کمال برساند پیامبران بزرگواری را به رسالت مبعوث فرمود وکتابهای آسمانی را برای آنها نازل گردانید . تمام آنچه که برای حیات طیبه وبرای سعادت انسان لازم بود دراین کتابهای آسمانی وتوسط انبیای الهی به مردم ابلاغ گردیده است . پیامهای الهی را درسه موضوع کلی اعتقادات ، احکام واخلاق میتوان دسته بندی نمود که شایداهمیت احکام به دلیل اینکه ازیکطرف تأمین کننده مصالح دنیوی وتنظیم کننده نیازهای مادی است وازطرف دیگر ،سعادت اخروی را درپی دارد دررتبه اول قرارداشته باشد.

دردین اسلام نیز قرآن کریم وپیامبر اسلام وائمه طاهرین (ع) معارف دین را به بهترین شیوه برای مردم ابلاغ نموده اند ودر زمانها ومکانهای مختلف و باتوجه به مقتضیات ، گاهی بازبان وگاهی با اعمال ورفتار خود مسیر هدایت وشریعت را برای طالبان حقیقت اعلام فرموده اند.قرآن کریم ومعصومین (ع) درکنارهم نیازهای معنوی بشرررا تأمین نموده است .قرآن کریم ازنظر سند قطعی الصدور است ولی ازنظر دلالت ، ضعیف الدلاله است ولی روایات معصومین (ع) ازنظر دلالت ، ممکن است گاهی قطعی الدلاله باشد ولی ازنظر صدور ، ضعیف الصدور است . سنت معصومین (ع) به سنتهای قولی وفعلی تقسیم میگردد .

این مقاله درصدد است تا پیرامون سنت فعلی بحث نموده ومیزان حجیت فعل معصوم (ع) را مورد بررسی قرارداده دامنه ومحدوده آن را مشخص نماید.

منابع اجتهاد

منابع اجتهاد درمیان امامیه عبارت است ازکتاب ، سنت ، اجماع وعقل. یعنی هریکی ازاینها اگر حکمی ازاحکام خمسه را برای مکلف اثبات نماید ، آن حکم به عنوان حکم تکلیفی برای مکلف به حساب می آید. ، البته برای استنباط حکم شرعی ازمنابع فوق شرایط خاصی وجوددارد که درجای خود بیان شده است.نقش منابع فوق برای تبیین احکام شرعی متفاوت است ونسبت به همدیگر رابطه طولی دارد ،به این معنا که  قرآن کریم دررتبه اول قراردارد وسنت واجماع وعقل، درمراتب بعدی .

1 _ کتاب

اولین منبع ازمنابع اجتهاد ؛ کتاب خداوند است ، هرحکمی که درقرآن کریم بیان شده باشد برای مکلف قابل اجرا ست .استنباط احکام فقهی ازکتاب خدا دارای شرایط خاص است که توسط علمای اصول فقه بیان شده است ، هرکسی نمیتواند با مراجعه به ظاهر آیات قرآن کریم تکلیف دینی خودرا برداشت نماید. بلکه ابتدائا باید دررشته های مرتبط دیگر صاحب نظر باشد و به شرایطی که توسط متخصصان این رشته بیان گشته است توجه شود . مثلا قرآن کریم دارای ظاهر وباطن ، ناسخ ومنسوخ ؛ مطلق ومقید ، حکم ومتشابه و شأن نزول است که برای استنباط احکام شرعی باید به این موارد آگاهی لازم را داشته باشیم .

2 _ اجماع

یکی دیگر ازمنابع احکام شرعی، اجماع است ، مقصود ازاجماع ،اجماع محصلی است که ازوجود امام (ع) تشکیل شده باشد ودارای شرایط خاص باشد.چون امام (ع) درمیان تشکیل دهندگان اجماع حضور دارد ازباب قاعده لطف ، خطاهای دیگران را اصلاح میکند ، به همین دلیل اگر حکمی ازاحکام فقهی توسط اینگونه اجماع، اثبات گردد برای مکلف نیز قابل عمل خواهد بود وبرای او معذوریت آور است .

3 _ عقل

منبع دیگر  برای احکام شرعی ، عقل است . یعنی اگر عقل سلیم به این نتیجه قطعی برسد که حکم خاصی، توسط شرع صادرشده است ، این برداشت برای مکلف قابل عمل است.زیرا لازمه حکم عقل  ، قطع ویقین به شرعی بودن حکم است ، و قطع، مطلقا حجت است.البته برداشت حکم فقهی ازعقل نیز دارای شرایط خاص است که درکتابهای اصول فقه بیان شده است .

4 _ سنت

منبع دیگر که احکام شرعی را اثبات مینماید ، سنت است ، سنت ، عبارت است ازقول، فعل و تقریر معصوم (ع).

نکته _ اگرچه جایگاه سنت، بعد ازکتاب خداقراردارد ، زمانیکه میخواهد منابع اجتهاد را به ترتیب بیان نماید سنت را درمرتبه دوم قرارمیدهد ولی ما چون میخواهیم درمورد سنت ، با تفصیل بحث نمائیم وزوایای مختلف آن را مورد بررسی قراردهیم لذا آن را درانتها قراردادیم.

مفهوم سنت

یکی ازمنابع اجتهاد را سنت معصومین (ع) به حساب آورده اند ، درتعریف سنت گفته شده است که عبارت است از : قول ، فعل وتقریر معصوم (ع) ، جادارد دراین قسمت مفهوم اصطلاحات فوق را بیان نمائیم تا دامنه ومحدوده مباحث ما کاملا روشن گردد..

1 _ قول معصوم (ع)

قول معصوم ( ع ) یعنی آنچه که امام (ع) تلفظ فرموده است وبه قصد تعلیم وبیان احکام اززبان معصوم خارج شده است . دراینجا مقصود این است که راوی بگوید : ازامام (ع ) شنیدم که فرمود : ... قال المعصوم (ع) .

2 _ تقریر معصوم (ع)

مقصود ازتقریر این است که امام (ع) کاری را ببیند یا حرفی را بشنود که درحضور او انجام گردد وحضرت درباره آن ساکت باشد ، یاراوى بگوید در نزد امام چنین کارى انجام گرفت و او آن را انکار نکرد[1].این نوع عکس العمل آن حضرت به معنای تأیید آن عمل یاآن حرف است .مثلا کسی درحضور امام (ع) وضو بگیرد وامام ببیند وزمینه بیان احکام هم برایش وجودداشته باشد ولی ساکت باشد وچیزی نگوید.یا مسئله ی را درحضور امام (ع) برای کسی دیگر بیان کنیم وامام (ع) بشنود وباوجود آنکه درمقام بیان است ، چیزی نگوید وساکت باشد.

3 _ فعل معصوم (ع)

مقصود ازفعل معصوم عبارت است از افعال ورفتار معصومین (ع) که با شرایط خاص وبه منظور تبیین احکام شرعی انجام میگردد.چون آن بزرگواران دارای مقام عصمت است ورفتار وکردارآنان منطبق بر دستورات شرعی است لذا افعالی که ازآنان صادر میشود بیان کننده حکم الهی است .البته شرایط خاصی دراین زمینه وجوددارد که بعدا به آن اشاره میشود.

نکته _ معمولا دربیان مراتب سنت ، به ترتیب ، قول ، فعل وتقریر معصوم (ع) را بیا میکنند ولی ما چون میخواهیم درباره فعل معصوم (ع) به تفصیل بحث نمائیم لذا آن را درپایان ذکرکردیم.